Trong hành trình giữ lửa ấy, có một dấu ấn đặc biệt vừa được khắc ghi. Mới đây, ngày 4/8/2022, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ra quyết định công nhận nghề dệt thổ cẩm truyền thống của người M’nông tại xã Bù Gia Mập, huyện Bù Gia Mập. và các xã Đăk Nhau, Đồng Nai, Thọ Sơn, Phú Sơn thuộc huyện Bù Đăng, tỉnh Bình Phước là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây vừa là niềm vinh dự, là điểm tựa tinh thần, vừa là động lực để chính quyền cũng như đồng bào M’nông gìn giữ và phát triển nghề dệt truyền thống độc đáo của dân tộc mình.
Nghề của sự tỉ mỉ
Dân tộc M’nông là một trong những dân tộc sinh sống lâu đời nhất ở Bình Phước, với hơn 10.000 người, chiếm khoảng 1,1% dân số toàn tỉnh. Người M’nông cũng như nhiều dân tộc khác, qua nhiều đời đã sáng tạo và tích lũy một số nghề thủ công truyền thống mang sắc thái đặc trưng của cộng đồng. Trong đó có dệt thổ cẩm.
Hoa văn trên thổ cẩm của người M’nông
Những người M’nông cao tuổi ở thôn Sơn Hòa, xã Thọ Sơn, huyện Bù Đăng cũng không biết nghề dệt của dân tộc mình có từ bao giờ. Họ chỉ biết rằng khi mới sinh ra, trong nhà đã có sẵn một khung cửi. Bà Thị Rái (64 tuổi) ở thôn Sơn Hòa, xã Thọ Sơn cho biết: Hồi nhỏ, tôi thấy các mẹ, các chị dệt vải nhưng làm ra sản phẩm rất tỉ mỉ. Tôi luôn thấy thú vị, nhất là dệt xong có thể may váy, đóng khố để mặc, tôi cũng muốn dệt và khi dệt được thì mê. Có nghề thì không dệt nhưng cũng nhớ, rồi mình duy trì dệt cho đến bây giờ!
Bà Thị Rái ở thôn Sơn Hòa, xã Thọ Sơn, huyện Bù Đăng tỉ mỉ chăm chút từng đường chỉ để tạo hoa văn
Để làm ra một tấm thổ cẩm thông thường, người nhanh phải mất 1 đến 2 tuần, người chậm có khi mất cả tháng. Đối với những tấm thổ cẩm có nhiều hoa văn độc đáo, kích thước lớn, với tay nghề của một nghệ nhân cũng phải mất 1 năm mới hoàn thành.
Trước đây, nghề dệt của đồng bào là may váy, đóng khố để phục vụ nhu cầu ăn no mặc ấm. Ngày nay, do sự giao thoa văn hóa và sự tiện lợi trong sử dụng, phần lớn thanh niên M’nông tìm mua quần áo may sẵn nên các sản phẩm từ nghề dệt cũng bị thu hẹp dần…
Mỗi sản phẩm là một tác phẩm có một không hai
Có thể nói, mỗi tấm thổ cẩm là một tác phẩm nghệ thuật, bởi nó được hoàn thiện qua sự khéo léo, sáng tạo của những người nông dân vốn quen cầm cuốc, đôi khi không quen chữ. Và sản phẩm thủ công này có thể được coi là một tác phẩm độc nhất vô nhị, bởi mỗi tấm thổ cẩm là một sản phẩm độc đáo với kích thước, màu sắc, hoa văn riêng biệt. Chỉ khi có yêu cầu, các mẹ, các chị mới làm hình thứ 2 theo mẫu chứ không thể ghép hoàn toàn.
Tác giả, nghệ nhân Thi Ân Đê ở thôn Sơn Hòa, xã Thọ Sơn bên bức tranh dệt thổ cẩm mừng năm mới hoàn thành
Nghệ nhân Thị Ân Đê đã bền bỉ truyền nghề dệt thổ cẩm của đồng bào cho các thế hệ phụ nữ thôn Sơn Hòa, xã Thọ Sơn hơn 15 năm nay. An Đệ chia sẻ: “Muốn theo nghề thì phải kiên trì và đam mê. Nhiều học trò của tôi giờ đã có chồng đi nước ngoài, một số đi làm ăn xa… không biết thế nào, chỉ còn một số ở lại làng vẫn duy trì nghề dệt ”.
Niềm vui đối với bà Thị Mai (64 tuổi) ở thôn Sơn Hòa, xã Thọ Sơn, huyện Bù Đăng là mỗi khi được ngồi vào khung dệt.
Ngoài dệt vải phục vụ nhu cầu của các thành viên trong gia đình, một số người có tay nghề giỏi, tiếng lành đồn xa cũng thường được đặt hàng cung cấp cho một số địa chỉ đang làm du lịch trong địa phương hoặc tỉnh khác. Tuy số lượng không nhiều nhưng cũng là một niềm vui đối với họ khi giữ được nghề. Bà Thị Mai, người thuộc thế hệ U70 ở thôn Sơn Hòa, xã Thọ Sơn chia sẻ: “Làm xong một tấm thổ cẩm tôi mất nhiều thời gian, vì già rồi, ngồi lâu thì đau chân. “Rảnh rỗi thì ngồi dệt, dệt xong có ai hỏi mua thì mình cũng bán”.
“Giá thổ cẩm thường từ 200 – 800.000 đồng tùy tấm. Đặc biệt, tấm lớn và đẹp như của bà Ande làm thì 2 triệu một tấm ”, bà Thị Rái, người thường xuyên có hàng thổ cẩm hỏi mua cho biết thêm.
Bảo tồn nghề truyền thống
Việc đầu tư nhiều thời gian để có một sản phẩm cũng là lý do ít bạn trẻ có đủ kiên nhẫn ngồi vào khung dệt. Vì vậy, các bô lão trong làng vừa giữ nghề vừa khuyến khích con cháu ít nhất phải biết dệt để gìn giữ nghề truyền thống của dân tộc mình. Bên cạnh đó, để làm được điều này, không thể thiếu sự hỗ trợ từ chính quyền địa phương.
Ông Phạm Anh Tuấn, Phó Trưởng phòng Văn hóa – Thông tin huyện Bù Đăng cho biết: Từ năm 2006, Sở Khoa học và Công nghệ đã tổ chức dự án truyền dạy nghề truyền thống của dân tộc M’nông, trong đó có nghề dệt. gấm vóc. Khi đó, bà con mừng lắm, nghề của mình được truyền dạy lại và chính những người thầy là những người lớn tuổi trong làng, trong phum sóc của mình. Từ cơ sở đó, năm 2015, 2016, Phòng Văn hóa – Thông tin huyện phối hợp với Bảo tàng tỉnh khảo sát, thống kê những truyền thống tốt đẹp để lập hồ sơ công nhận di sản văn hóa gồm: nghề dệt thổ cẩm của người M’nông.
Niềm vui của phụ nữ M’nông U70 thôn Sơn Hòa, xã Thọ Sơn với sản phẩm của mình
Hiện toàn huyện Bù Đăng có hơn 100 hộ gia đình người M’nông với phụ nữ đủ lứa tuổi biết dệt thổ cẩm đang duy trì nghề. Và những người phụ nữ U70 nơi đây vẫn là những nhân tố tích cực gìn giữ và truyền nghề dệt cho con cháu. Họ cũng rất vui và vinh dự vì điều đó, bởi với họ nghề dệt thổ cẩm không chỉ giúp tạo ra sản phẩm mà còn là nơi ngồi gần nhau, hàn huyên, chia sẻ những vui buồn trong cuộc sống, gắn kết nghĩa tình. Làng Nghĩa, cộng đồng bên khung cửi nhiều màu sắc.
